Ostatnia bitwa I Rzeczypospolitej, Ewa i Bogumił Liszewscy

Historia pisana wierszem

Szkarłatny goździk

Garść snów ulotnych złożył w całość,
z gasnących iskier skrzesał płomień,
gdy wielu innych jeszcze spało,
wilczą watahę raził gromem.

Mroki przeszłości zrzucił w przepaść,
rozpędził cienie chmur gradowych,
wbrew tym, co chcieli jeszcze czekać,
trzem czarnym orłom wyrwał szpony.

W obronie praw do gniazd ojczystych,
świętą ideą natchnął młodych,
gdy słabym wicher trwoży zmysły,
a terror dusił blask swobody.

(Tadeuszowi Kościuszce)
02.03.2024
Bogumił Liszewski

Ostatnia bitwa I Rzeczypospolitej

Maciejowice to niewielka miejscowość nad rzeką Okrzejką, prawym dopływem Wisły, która 1 stycznia 2024 roku odzyskała utracone przed stu pięćdziesięciu czterema laty prawa miejskie. Leży osiemdziesiąt kilometrów na południowy-wschód od Warszawy, w powiecie garwolińskim, przy drodze prowadzącej ze stolicy w kierunku Puław. Miasto w I Rzeczypospolitej należało do historycznego województwa sandomierskiego.

Doszło tutaj do dużej bitwy Insurekcji Kościuszkowskiej, zakończonej klęską wojsk polskich. Rozstrzygnęła ona o losach całego zrywu, a dyktator powstania generał Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej. Miejsce to budziło i budzi do dzisiaj ogromne zainteresowanie, przyjeżdża tutaj wiele osób z całego kraju pragnących obejrzeć pole walki. Teren samej bitwy, jak i inne miejsca związane z tamtymi wydarzeniami zostały upamiętnione w szczególny sposób.

Pierwsze, jeszcze nieliczne zbiory z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Maciejowic udostępniano zwiedzającym w salach Gminnego Ośrodka Kultury. W 1988 roku powstało w Maciejowicach pierwsze w kraju biograficzne muzeum poświęcone Tadeuszowi Kościuszce. Wszystkie miejsca związane z krwawą batalią obrońców polskiej niepodległości z zaborcami upamiętniono pomnikami i tablicami informacyjnymi. Muzeum mieści się na pierwszym piętrze pochodzącego z przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku klasycystycznego starego ratusza zbudowanego z inicjatywy ówczesnego właściciela okolicznych dóbr Stanisława Kostki Zamoyskiego.

U progu dziewiętnastego stulecia w budynku tym mieściły się zakłady włókiennicze, szkoła rolnicza i szpital – przytułek. Obecnie oprócz muzeum w obiekcie funkcjonuje Izba Regionalna, ośrodek kultury, biblioteka publiczna i Urząd Stanu Cywilnego.

Można obejrzeć tutaj eksponaty i pamiątki związane z życiem prywatnym i publicznym naczelnika insurekcji. Są to: dokumenty, obrazy, rzeźby, fotografie, banknoty, mapy kampanii wojennych, w który uczestniczył, mundury żołnierzy polskich i rosyjskich oraz militaria pochodzące z pola walki. Jest tutaj m.in. kopia aktu chrztu Tadeusza Kościuszki z kościoła w Kosowie, tekst przysięgi złożonej przez niego na krakowskim Rynku, a także słynny obraz Wojciecha Kossaka nawiązujący do tego wydarzenia. Znajduje się tam również plastyczna makieta przedstawiająca rozmieszczenie wojsk w chwili rozpoczęcia bitwy.

Ostatnim większym sukcesem powstania kościuszkowskiego była obrona Warszawy przed trzydziestotysięcznymi wojskami pruskimi dowodzonymi osobiście przez króla Fryderyka Wilhelma II Hohenzollerna i kilkunastotysięcznym korpusem rosyjskim. Rozpoczęte na początku lipca 1794 roku niemal dwumiesięczne oblężenie stolicy zakończyło się 6 września. Zdziesiątkowane wojska pruskie wycofały się do Wielkopolski, a korpus rosyjski dowodzony przez gen. Fiodora Denisowa odszedł nad Pilicę. Tam oczekiwał na posiłki, kilkunastotysięcznej dywizji prowadzonej przez gen. Aleksandra Suworowa z Ukrainy.

Tadeusz Kościuszko usiłował nie dopuścić do połączenia się sił rosyjskich. 6 października 1794 roku opuścił Warszawę zamierzając wydać bitwę wojskom gen. Fersena. Do spotkania obu armii doszło 10 października 1794 roku pod Maciejowicami. Oddziały polskie dowodzone przez generała Karola Sierakowskiego zostały skoncentrowane na wschód od Maciejowic w okolicach wiosek Oronne i Podzamcze, w którym znajdował się dworek szlachecki nazywany zameczkiem. Stał się on główną kwaterą sztabu wojsk powstańczych. Tutaj oczekiwano na posiłki znajdującego się w pobliżu kilkutysięcznego korpusu dowodzonego przez generała Adama Ponińskiego. Polacy przybyli pod Maciejowice poprzedniego dnia wieczorem, jednak w ciągu nocy nie zdążyli wznieść umocnień wokół obozu.

Korpus generała Fersena był dwukrotnie liczniejszy od wojsk polskich, dysponował także dużo większą liczbą armat. Bitwę o godzinie 5:45 rozpoczęli Rosjanie ostrzałem artyleryjskim wojsk polskich, a po nim przystąpili do szturmu. Krwawe walki trwały do południa, kiedy to w otoczonym już niemal ze wszystkich stron obozie polskim skończyła się amunicja i wybuchała panika. Większość polskich żołnierzy broniła się do samego końca, zawiodły natomiast oddziały jazdy brzeskiej, które zdezerterowały z pola walki. Korpus gen. Ponińskiego nie dotarł na czas, by wspomóc broniących się ostatkiem sił Polaków.

Ciężko rannego Kościuszkę wycofującego się z niewielkim oddziałem w kierunku Warszawy schwytali Rosjanie w okolicach oddalonego o kilka kilometrów od miejsca bitwy folwarku Krępa. Miejsce to jest obecnie najważniejszym punktem wszystkich uroczystości, znajduje się tam bowiem Kopiec Kościuszki. Jeszcze przed wybuchem powstania styczniowego odbyły się tutaj dwie duże manifestacje patriotyczne. Kopiec usypała miejscowa ludność w kwietniu 1861 roku bez zgody Rosjan, a na jego szczycie ustawiono wysoki, drewniany krzyż. Wykorzystano do tego celu ziemię zebraną z pola bitwy. Według miejscowych przekazów rolnicy przynosili ją we własnych czapkach i sukmanach.

Kopiec był miejscem patriotycznych manifestacji w II Rzeczypospolitej, coroczne uroczystości odbywają się także obecnie. Wzniesienie otoczone jest kilkuhektarowym rezerwatem przyrody o nazwie „Kopiec Kościuszki”. Znajduje się on niedaleko drogi z Maciejowic do Starego Helenowa.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości opieką otoczono również dwa drzewa, pomniki przyrody, które według miejscowych przekazów, związane były z Tadeuszem Kościuszką. Przy drodze z Sobolewa do Oronnego, w sąsiedztwie przydrożnej kapliczki, zabezpieczono pień uschniętej już obecnie sosny, przy której naczelnik odpoczywał w drodze do Maciejowic. Ogrodzono go metalową barierką i nakryto daszkiem. W 1929 roku umieszczona została w tym miejscu tablica informacyjna ufundowana przez sejmik powiatu garwolińskiego. W II Rzeczypospolitej oznakowano też starą, dzisiaj już nieistniejącą lipę, pod którą był opatrywany przez rosyjskich chirurgów wzięty do niewoli Tadeusz Kościuszko. Obecnie w miejscu tym umieszczony jest kamień z tablicą informacyjną.

Bitwę upamiętniono też w samych Maciejowicach i w okolicy aż pięcioma pomnikami. Przy drodze z Maciejowic do Podzamcza umieszczono olbrzymi polny głaz z tablicą, a obok niego znajduje się kilkanaście stojących na sztorc stalowych kos, symbolizujących chłopskich uczestników insurekcji. Na terenie zespołu parkowo-pałacowego w Podzamczu w 1994 rokuzaznaczono miejsce, z którego Kościuszko dowodził bitwą. Jest to niewielki głaz z płytą zawierającą wizerunek dyktatora insurekcji.

Najokazalszy pomnik ufundowany w 1976 roku znajduje się na rynku. Dedykowany jest „Tadeuszowi Kościuszce Naczelnikowi Narodu Polskiego i jego żołnierzom”. Na olbrzymiej marmurowej płycie również widoczne są rysunki kos. Przed miejscową Szkołą Podstawową, której patronem jest naczelnik insurekcji, na postumencie stoi jego figura ufundowana przez maciejowicką młodzież, rodziców oraz nauczycieli w sto osiemdziesiątą dziewiątą rocznicę bitwy.

Przed jednym z wejść na plac kościelny maciejowickiego kościoła parafialnegopw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny znajduje się pomnik wzniesiony z inicjatywy miejscowego proboszcza. Jest on dedykowany powstańcom: insurekcji kościuszkowskiej z 1794, styczniowym z 1863 oraz warszawskim z 1944 roku. Pomiędzy dwoma granitowymi płytami jest krzyż, a na jednej z nich widnieje orzeł w koronie. Wewnątrz świątyni znajduje się witraż przedstawiający bitwę maciejowicką.

Do dnia dzisiejszego nie odnaleziono miejsca, w którym pochowano poległych powstańców. Przypuszczalnie ich mogiła znajdowała się przy szosie na granicy wsi Oronne i Podzamcze, a według innej wersji w miejscu, w którym stoi Kopiec Kościuszki. Ten drugi wariant jest mało prawdopodobny ze względu na sporą odległość kopca od miejsca bitwy.

Pola bitewne były przeszukiwane przez badaczy. Po ponad dwustu latach od momentu bitwy odnaleziono tam wiele elementów wojskowego wyposażenia obu armii, monety, guziki od mundurów, drobne przedmioty osobiste żołnierzy, a także karabinowe, armatnie i kartaczowe pociski. Przez długi czas miejscowi rolnicy wykopywali na swoich polach nawet ludzkie szczątki.

Pamięć o Kościuszce, jego żołnierzach i rozegranej bitwie jest w Maciejowicach wciąż bardzo żywa. Organizowane są uroczystości rocznicowe, sympozja i rajdy. W to miejsce wciąż przyjeżdża wielu turystów.

Ewa i Bogumił Liszewscy