Roztocze czasów zaborów, Ewa i Bogumił Liszewscy

Historia pisana wierszem

Rok 1863 na Roztoczu

Cienie rycerzy widać z oddali,
piastowski orzeł skrzydła rozpostarł,
niemi świadkowie dumy i chwały,
tych co zaborcze strącili godła.

Szum wiatru obóz do snu kołysze,
powstańczej pieśni w dal płyną słowa,
nie chcieli życia jak niewolnicy,
i w upodleniu wciąż wegetować.

Strzelcy, ułani i kosynierzy,
za broń chwycili, z wrogiem się starli,
chcieli ojczyzny, takiej jak kiedyś,
dzięki ich męstwu powstała z martwych.

03.05.2021

Roztocze czasów zaborów

Roztocze, piękny przyrodniczo region, jest silnie wyodrębnionym nad sąsiednimi terenami pasmem porośniętych puszczami wzniesień, rozciągających się między Lubaczowem a Lwowem. Obecnie w granicach Polski znajduje się tylko jego wschodnia część. Pagórkowaty teren pokryty dzikimi leśnymi ostępami, liczne rzeki i strumienie, jary, wąwozy sprzyjają nie tylko turystyce ekologicznej, ale także wyprawom śladami przeszłości. Spotkać tutaj można wiele pamiątek z różnych epok, które świadczą o burzliwych dziejach regionu i jego mieszkańców.

Na Roztoczu nie ma wielkich, przemysłowych metropolii. Małe miasteczka i wsie otoczone lasami i polami stanowią o pięknie tego malowniczego zakątka.

Podczas zaborów początkowo region ten przyłączony został do Austrii, jednak po wojnach napoleońskich północną część Roztocza wchłonęła Rosja. Największym miastem regionu jest Tomaszów Lubelski, jednak za nieformalną stolicę uważany jest Zwierzyniec, siedziba zarządu dawnej ordynacji. Miasteczko zwane jest perłą tego regionu.

Ukształtowanie terenu sprzyjało działaniom partyzanckim. Już w czasie powstania listopadowego działały na Roztoczu liczne oddziały wojskowe. Twierdza w Zamościu broniła się do 22 października 1831 roku, o półtora miesiąca dłużej od Warszawy. Obrona miasta zaliczana jest do najpiękniejszych kart z dziejów insurekcji listopadowej. Operujące na terenie Roztocza wojska polskiej z zamojskiej twierdzy rozbijały rosyjskie oddziały, przecinały szlaki transportowe i komunikacyjne wroga. Tutaj powstawały też liczne ochotnicze grupy partyzanckie.

Kolejne ważkie wydarzenia na Roztoczu rozegrały się w okresie powstania styczniowego 1863 roku. Pamiątkami po nich są setki krzyży i pomników umieszczonych przy drogach, a także wśród pól i lasów, z dala od ludzkich osiedli, cmentarne pomniki z inskrypcjami na cześć poległych żołnierzy.

Ponieważ były to w okresie zaborów tereny nadgraniczne, dlatego w okresie walk tędy biegły trasy przerzutu broni, amunicji i sprzętu dla powstania. W drugą stronę przewożono rannych. Walki powstańcze na Roztoczu trwały do połowy 1864 roku, gdy w innych rejonach kraju już dawno wygasły.

Walczyło tutaj, ze zmiennym szczęściem, wielu utalentowanych dowódców. Jednym z nich był działacz społeczny i polityczny Marcin Borelowski, rzemieślnik budowlany spod Krakowa. W początkach powstania utworzył oddział walczący na Podlasiu, w końcowej fazie znalazł się na Roztoczu, gdzie po kilku potyczkach pod koniec marca 1863 roku doznał klęski pod Krasnobrodem. Poległych w tej bitwie, na miejscowym cmentarzu, upamiętnia piękny marmurowy pomnik, na którego szczycie siedzi biały orzeł szarpiący kajdany, symbolizujący naród próbujący uwolnić się z niewoli.

Borelowski, który nosił konspiracyjny pseudonim „Lelewel”, niezrażony porażką, organizował kolejne oddziały na terenie Galicji, które przekraczały następnie granicę. Na uwagę zasługuje fakt, że w grupie powstańców, która wkroczyła na Roztocze pod Tarnogrodem, znajdował się młody poeta romantyczny z Małopolski Wschodniej Mieczysław Romanowski, dla którego udział w powstaniu był zwieńczeniem poetyckiej drogi. Poległ w wieku trzydziestu lat w bitwie stoczonej 24 kwietnia 1863 roku pod Józefowem.

Na początku września 1863 roku Marcin Borelowski pokonał kilkutysięczne siły rosyjskie w puszczy na wzgórzach pod Panasówką. Była to jedna z największych bitew powstania. Utworzono w tym miejscu mauzoleum poświęcone Polakom i Węgrom biorącym udział w bitwie. Mogiły poległych znajdują się w Zwierzyńcu i pobliskim Górecku Kościelnym.
Ostatecznie Borelowski poległ 6 września 1863 roku w bitwie pod Batorzem, a jego oddział został wtedy kompletnie rozbity. Upamiętnia to wydarzenie pomnik ustawiony na mogile powstańców. Cokół zdobi popiersie dowódcy.

Krajobraz Roztocza urozmaicają też liczne węgierskie kopijniki, bowiem ochotników z tego kraju walczących ramię w ramię z Polakami było bardzo wielu. Część z nich poległa na tej ziemi. Najbardziej znanym wśród walczących w powstaniu Węgrów był dowódca jazdy major Edward Nyary. Zmarł od ran w Zwierzyńcu. Wśród trzydziestu poległych w bitwie pod Batorzem leży także szef sztabu oddziału pułkownika Marcina Borelowskiego, major Wallisch. Na jego cześć, obok pomnika polskich powstańców, ustawiono węgierski kopijnik. Jeden z największych cmentarzy wojennych powstania styczniowego znajduje się w Zwierzyńcu.

Innym, słynnym dowódcą powstańczym walczącym na Roztoczu był Kajetan Cieszkowski, pseudonim „Ćwiek”. Jego żołnierzy nazywano ćwiekami. Wszyscy byli jednolicie umundurowani, co było rzadkością wśród powstańców. Początkowo walczyli we wschodniej części województwa lubelskiego, później w Ziemi Sandomierskiej. Cieszkowski wyposażał oddziały z własnych funduszy, a w sprawach organizacyjnych pomagała mu żona Emilia, która była wielką polską patriotką. Sama również uczestniczyła w powstaniu. Pełniła w nim m.in. funkcję kurierki. Oddział „Ćwieka” we wrześniu1863 roku połączył się z odziałem „Lelewela” i pod dowództwem majora Walerego Kozłowskiego uczestniczył w bitwie pod Panasówką. Sam Cieszkowski wówczas ciężko chory w bitwie nie uczestniczył. Do oddziału powrócił dopiero w grudniu. Walczył na Roztoczu do stycznia 1864 roku.

Na południu Lubelszczyzny działało na stałe lub przejściowo jeszcze kilka innych oddziałów partyzanckich dowodzonych, m.in. przez Karola Świdzińskiego. Spore nadzieje wiązano z wkraczającym z Galicji do Królestwa Polskiego oddziałem generała Antoniego Jeziorańskiego. Na początku maja 1863 roku dwukrotnie z powodzeniem odparł rosyjskie ataki pod wsią Kobylanka i zdołał założyć umocniony obóz. Powstańcom nie starczyło jednak sił na kontynuowanie walki. Z powodu ran Jeziorański wycofał oddział do Galicji i nie powrócił już na teren walk.

Ostatnie potyczki na Roztoczu miały miejsce na przełomie kwietnia i maja 1864 roku. Pod Zamościem został rozbity oddział majora Rokitnickiego. Dowódca prawdopodobnie wpadł w ręce Rosjan, natomiast większość powstańców przekroczyła granicę austriacką.

Męstwo i poświęcenie powstańców i ich dowódców nie przyniosły Polsce wymarzonej wolności. Pojedyncze wygrane nie zmieniły ogólnej sytuacji. Wzmógł się natomiast terror carski w Królestwie Polskim i na Litwie.

Trzydzieści siedem lat po upadku powstania dawnymi ścieżkami partyzanckimi przedzierał się przez Roztocze, z Galicji do zaboru rosyjskiego, twórca legionów Józef Piłsudski. Tradycja powstania była mu bardzo bliska. Świadomie stał się realizatorem testamentu, który głosił, że lepiej zginąć, niż żyć w niewoli. Przez pewien czas przyszły marszałek Polski ukrywał się w Zwierzyńcu, w miejscu w którym znajdowała się łaźnia należąca do Ordynacji Zamojskich. Obiekt ten już nie istnieje, ale miejsce upamiętnia granitowy postument z tablicą informacyjną. Na kamieniu wyryta jest ulubiona maksyma Piłsudskiego: „Naród, który nie szanuje swej przeszłości, nie zasługuje na szacunek teraźniejszości i nie jest wart przyszłości”. Warto pamiętać o tych słowach.